Ik onderzoek de impact van digitalisering op de overheid. Ik adviseer diverse overheden (Rijk, provincies, gemeenten) hoe zij hierop kunnen inspelen. Dit zijn langdurige en diepgaande trajecten in nauwe samenwerking betrokken spelers.

Digitale transformatie van de overheid

Bij ‘de overheid als platform’ kent twee dimensies. De ene hangt samen met de digitalisering van de overheid zelf en het gebruik van platformen, al dan niet eigen platformen of die van bedrijven en burgers.

Hoe kan de overheid haar taken beter en efficiënter uitvoeren door optimaal gebruik te maken van de kracht van platformen, door zelf principes toe te passen die succesvolle platformbedrijven ook gebruiken? Wat betekent dit voor de rol van de overheid?

Governance of platforms

Een tweede vraag hangt samen met de opkomst van de platformeconomie, de digitalisering van de samenleving en de opkomst van digitale systemen en infrastructuren die veelal door bedrijven worden aangelegd. Hoe kan de overheid daarin maatschappelijke en publieke waarden borgen, die in het gedrang kunnen komen, zoals toegankelijkheid, inclusiviteit, gelijkheid, democratie en privacy? Ik noem dit ook wel de ‘embedded’ overheid, die is ingebed in digitale systemen en infrastructuren (van derden).

• Lees: De digitale samenleving vraagt om een ingebedde overheid.
• Meer zie: Platformregulering.

Overheidsrollen bij platformen

De ‘overheid als platform’ kan op meerdere manieren vorm krijgen:

Platform user

De overheid als gebruiker en partner van platformen (van derden), bijvoorbeeld door data en infra te delen met bedrijven en burgers en publieke diensten aan te bieden die gebaseerd zijn op deze platformen. Dat speelt met name bij geo-data, mobiliteit (verkeersinformatie) en zorg.

Government (services) as a platform (GaaP)

Ten derde, door intern gebruik te maken van een technisch platform waarvan meerdere overheidsdiensten gebruik kunnen maken. Dankzij digitalisering en automatisering zouden verschillende departementen en onderdelen hetzelfde systeem kunnen gebruiken.

De overheid zou het platform ook open kunnen stellen voor derden, zodat burgers en bedrijven nieuwe toepassingen en diensten kunnen ontwikkelen op het platform. Hier passen initiatieven rond open overheid, open data, open spending en open besluitvorming. Ook uitvoeringsorganisaties (zoals Rijkswaterstaat) en nutsbedrijven kunnen de basis kunnen zijn voor zo’n platform dat zich steeds verder openstelt voor samenwerking met andere spelers die aanvullende diensten ontwikkelen.

Lees: De nieuwe kansen van digitalisering voor de overheid (o.a. voorbeeld Estland).

Governance by platforms: publieke platformen

Door bestaande regulering en ingrijpen van de overheid te ‘vervangen’ door zelfregulerende platformen die zorgen voor bijvoorbeeld een betere marktwerking (en voorkomen van overheidsfalen). Een veelgebruikt voorbeeld is de taximarkt die transparanter en opener zou kunnen worden door platformen waarbij klanten taxichauffeurs en taxiritten beoordelen, transparante ritprijzen, ingebouwde navigatie zorgt dat iedere chauffeur de optimale route kan rijden en dat klanten deze kunnen volgen. Dit ter vervanging van de overheidsregulering via taximeters, vergunningen en standplaatsen.

Op termijn zou de overheid delen van haar taken kunnen ‘uitbesteden’ aan publiek-private platforms. Zulke Publieke Platforms, waarop bedrijven, burgers en overheden samenwerken, zouden maatschappelijke taken kunnen uitvoeren en overheidsdiensten kunnen voortbrengen.

Meer hierover zie: Platformsamenleving.
Lees ook: Met platformen sturen op maatschappelijke doelen.
Lees ook: Meer toekomstbeelden brengen publieke platforms niet dichterbij.

Bouwstenen voor de ‘overheid als platform’

De overheid als platform vormt een basis, een voedingsbodem en een vangnet dat burgers en bedrijven in staat stelt om te bloeien, floreren, ondernemen, zichzelf te ontwikkelen. Net zoals de openbare ruimte en de rechtstaat dat in de fysieke wereld bieden.

Smart city: de stad als platform

Bij de overheid als platform wordt in eerste instantie meestal voorgesteld als een computersysteem of -infrastructuur zoals een ‘smart city’ of een ‘internet of things’ waarop (dankzij data en algoritmes) efficiënte en intelligente diensten draaien. Dit is de stad oof de overheid als een digitaal platform.

Een platform maakt gebruik van netwerkeffecten, van principes van delen en uitwisselen en kan bijvoorbeeld via reputatiesystemen en feedbackmechanismen zorgen voor nieuwe vormen van zelfregulering. Bij een platform horen afspraken, standaarden, besturingsmodellen en gereedschappen en middelen die het gebruik van het platform bevorderen en de uitwisselbaarheid van de toepassingen garandeert. Hierbij kan het veel leren van grote platformen als Google, Facebook, Amazon en Uber die in vele markten actief zijn. Een overheid die al ver is met het digitaal transformeren tot een platformoverheid is Estland.

Bij de overheid als platform zijn de drie bouwstenen van platformen van belang: data + infrastructuur + community.

1. Data

Data vormen de lijm tussen alle processen en onderdelen van het platform en de verschillende spelers. Bij ‘data’ gaat het om alles wat te maken heeft met het verzamelen, verwerken en interpreteren van data, de ‘grondstof’ van de digitale samenleving.

• Hoe de overheid de regie kan terugpakken op de platformeconomie via data-regulering. Hierin pleit ik voor een data-commons, data als publieke nutsorganisatie waarvan de opbrengsten ten goede kunnen komen aan de samenleving als geheel (net als de aardgasbaten).
• Mobiliteit vraagt om regie van overheid

Het toenemend gebruik van data en algoritmes door overheden brengt ook dilemma’s en uitdagingen met zich mee zoals: Welke aannames zitten er in de gebruikte algoritmes en in hoeverre zijn deze op publieke waarden gebaseerd? Hoe wordt er omgegaan met de verzamelde data en de interpretaties eruit? Waar worden de data opgeslagen en wie is er de eigenaar van? Lees ook: 

• Is de slimme overheid een discriminerende overheid? Het gevaar van automatisering en institutionalisering van discriminatie.
• Technocratisering van de overheid: Computer says no! Het gevaar van technocratisering, de samenleving laat zich niet volledig vangen in data.

2. Infrastructuur

De infrastructuur vormt de harde kern van het platform. Het is de ‘gemeenschappelijke basis’ die alles en alle stakeholders ondersteunt, waarop alle processen en diensten werken. Dit is bijvoorbeeld de nieuwe generatie digitale infrastructuur op het gebied van energie, internet en bouwen. In de praktijk is het vaak een geavanceerd IT-systeem dat grote hoeveelheden data kan verwerken met bijbehorende protocollen en standaarden en zogeheten APIs als ‘koppelstukken’ tussen systemen van verschillende organisaties.

• Regie over digitale infrastructuren: een analyse van de nieuwe generatie digitale infrastructuren voor communicatie, zorg, wonen en bouwen, energie en overheidsdiensten. Deze gaan steeds meer in elkaar overlopen. Welke beleidsvragen levert dat op? Download het rapport.
• Netneutraliteit en het borgen van de toegang tot platformen. Over het toegankelijk houden van het platform naar analogie met het open internet.
• De digitale samenleving vraagt om een ingebedde overheid. Een overheid als ‘softwarecode’ tot in alle haarvaten van de smart city en digitale systemen.

Vragen m.b.t. dit onderdeel zijn: wie is eigenaar van de infrastructuur? Hoe zijn beschikbaarheid, toegankelijkheid en continuïteit gewaarborgd? Wat is het publieke deel van de infrastructuur?

3. Communities

De ‘community’ draait om het samenkomen van verschillende spelers op het platform en hun sociale interacties. Het bevat de afspraken en verdragen waarmee we onze samenleving vormgeven. Bedrijfsmatige platforms zijn vaak ingericht als een marktplaats waar vragers en aanbieders elkaar ontmoeten, of aan elkaar verbonden worden op basis van gebruikersprofielen en beoordelingen.

Bij een overheid zal het meer gaan om sociale marktplaatsen waar burgers met elkaar samenwerken of met de overheid of bedrijven en waar sociale en maatschappelijke diensten worden ontwikkeld, zoals zorg, sociale zekerheid en veiligheid. Lees ook: Samen op een sociale marktplaats. Hoe de overheid kan transformeren naar een platform voor het sociaal domein.

Hier gaat het ook om hoe beslissingen worden genomen in de community: op basis van welke onderhandeling komt een transactie tot stand? Wat zijn ‘eerlijke’, rechtvaardige, sociale afspraken waarop partijen rond de digitale overheid samenwerken? Afsprakenstelsels.

De ‘community’ gaat ook over (nieuwe) vormen van participatie, die kunnen variëren van het meedenken en meedoen van burgers, tot en met de overheid die initiatieven van bedrijven en burgers ondersteunt en stimuleert.

• Niet spioneren maar participeren: hoe metingen door burgers en boeren als input voor het beleid gebruikt kunnen worden.  
• Slimme ogen dwingen: hoe burgers hun overheid en politici beter kunnen controleren via data over politiek en bestuur.
• Grenzen aan burgerparticipatie. Hoe ver mag/kan/wil burgerparticipatie gaan?
• Verankering van publieke waarden in het platform, zoals inclusiviteit en solidariteit: Op weg naar een platformsamenleving waarin iedereen meedoet. Lees meer in: De platformsamenleving.

Maatschappelijke missies aanpakken met platformen

Voor veel maatschappelijke uitdagingen zijn nieuwe samenwerkingsverbanden nodig tussen bedrijven over sectoren heen, al dan niet samen met overheden en burgers (coöperaties, maatschappelijke organisaties). Neem de energietransitie waar boerenbedrijven, nieuwe energiecorporaties, burgers, bouwbedrijven en overheden samen nieuwe oplossingen en combinaties gaan ontwikkelen die bijdragen aan landschap, gezondheid en verdienvermogen.

Maatschappelijke voorbeelden:

• Hoe de overheid mobiliteit en openbaar vervoer kan verbeteren via platformen. Nieuwe manieren om de mobiliteit voor burgers in de buitengebieden te verzorgen (toekomst van openbaar vervoer).
• Energietransitie: tijd voor een routekaart naar de realiteit. Hoe technology roadmaps houvast kunnen bieden bij het ontwikkelen van ondersteunende platformen voor de energietransitie.
• Zonder platformen geen circulaire stad: het denken in lokale structuren en lokale platformen in plaats van internationaal ingerichte platformen.
• Zo kunnen sociale en lokale platforms onze economie weerbaar maken

Platformen kunnen transities versnellen door verschillende spelers rond een maatschappelijke opgave samen te brengen, schaal te creëren en belangrijke knelpunten weg te nemen die samenwerking tussen verschillende stakeholders vergemakkelijken, onder andere door het ontwikkelen van standaarden en normen. Die samenwerking komt vaak vanzelf niet goed tot stand omdat spelers op elkaar wachten, niemand het initatief durft te nemen, en de verhoudingen tussen spelers verandert. Door het voortouw te nemen zou de overheid die impasse kunnen doorbreken.

Het kunnen uiteindelijk zelfstandig opererende ecosystemen (‘governance by platforms’) van bedrijven, burgers en overheden, waarbij de overheid toeziet op een eerlijk bestuur en voorwaarden. Diverse overheden zien mogelijkheden om met platforms en bijbehorende normen een standaarden, te sturen op het realiseren van maatschappelijke doelen.