Miljardair en ondernemer Elon Musk zegt de Amerikaanse overheid aanzienlijk efficiënter te kunnen maken. Digitalisering, de inzet van artificiële intelligentie en algoritmen om bijvoorbeeld fraude op te sporen, spelen daarbij een belangrijke rol. De botte manier waarop Musk en Trump inmiddels te werk zijn gegaan, roept veel weerstand op en leidt de aandacht af van de mogelijkheden en beloftes die digitalisering van de overheid kan brengen. Zouden we desondanks toch iets kunnen leren van Musk – nu er voor het eerst op zo’n grote schaal geëxperimenteerd wordt met het inzetten van algoritmen en de nieuwste artificiële intelligentie? (zoals eerder Estland het grote voorbeeld was, dat mede door een crisis, de overheid versneld radicaal digitaliseerde).
“De overheid steelt van u!” Dat riep Elon Musk tijdens de afgelopen Amerikaanse presidentsverkiezingen bij de campagnerally’s voor presidentskandidaat Donald Trump. De aanstaande president Trump wil nu dat Musk de overheid aanzienlijk goedkoper gaat maken, als hoofd van een nieuw te vormen ‘Department of Government Efficiency’ (DOGE, niet toevallig dezelfde naam als de cryptomunt van Musk). Het zou dan gaan om het ontmantelen van de overheidsbureaucratie, het herstructureren van federale agentschappen, het schrappen van overtollige regels en het terugdringen van verspillende uitgaven.
De overheid moet goedkoper
Elon Musk noemt hierbij een beoogde besparing van 2 biljoen (2.000 miljard) dollar, wat neerkomt op ongeveer een derde van de overheidsuitgaven, die dit jaar al $ 6,75 biljoen bedragen, een biljoen meer dan vorig jaar. Hoe denkt hij dat voor elkaar te gaan krijgen?
Ook in Nederland wil de regering de overheid goedkoper maken onder andere door te snijden in het ambtenarenapparaat, subsidies en regelgeving. Ruim 20% bezuinigen op het ambtenarenapparaat is uiterst ambitieus te noemen. Evenals het schrappen van regels in een tijd waarin het aantal regels groeide, mede vanwege verduurzaming en vanwege ingrijpen in de vrije markt ter bescherming van de consument. Gemeenten staan eveneens voor grote financiële uitdagingen, na eerdere decentralisaties van overheidstaken (D3) en het aankomende ‘ravijnjaar’ 2026.
Om de overheid significant goedkoper te maken is een radicale transformatie nodig. De overheid zelf zal aanzienlijk efficiënter moeten gaan werken en dingen anders moeten gaan organiseren. Dat geldt ook voor het beleid met subsidies die om een ingewikkelde uitvoering vragen. Er is dus meer nodig dan een beetje kaasschaven. Hoe dan?
Digitale transformatie: de overheid als platform
Dat hebben we eerder gehoord! Hier ligt al jaren de belofte van digitale transformatie en het platformorganisatiemodel: organisaties en netwerken van organisaties die transformeren tot platformen, die wendbaar en efficiënt zijn en met weinig eigen middelen, enorme schaalvoordelen en synergie weten te organiseren. Onder andere doordat deze organisaties gebruikmaken van gestandaardiseerde, herbruikbare bouwstenen en een gedeelde infrastructuur hebben en zo veel mogelijk processen automatiseren en digitaliseren, lees: gebruikmaken van algoritmen, van artificiële intelligentie.
Het is een gedachte die helpt om heel anders naar het organiseren van processen te kijken. Vanuit een digitale bril zou je een overheid kunnen zien als een IT-bedrijf met een publieke licentie, een bedrijf dat als missie heeft om publieke waarde te genereren. Er wordt al jaren gewerkt aan de ‘overheid als ‘platformoverheid’ en ‘publieke platformen’ vooralsnog met beperkt succes.
De praktijk is weerbarstig
Tot zo ver de belofte. De praktijk blijkt weerbarstiger. Niet alles van de overheid laat zich automatiseren. De politieke besluitvorming en het beleidsvormende proces is een zoektocht waarbij er een voortdurende strijd gaande is tussen belangen die tegengesteld en conflicterend zijn. Dit proces laat zich moeilijk automatiseren, al zou het meer gebruik kunnen maken van data en feiten en al zou de kwaliteit van het besluitvormingsproces ook met hulp van digitale middelen kunnen worden verbeterd.
De meeste winst valt te behalen bij de uitvoering, als er duidelijk vastgestelde regels en kaders zijn. Algoritmes en artificiële intelligentie kunnen processen hier efficiënter maken door patronen te herkennen en door personalisatie beleid op maat te bieden. Platformen kunnen helpen om stakeholders op een andere manier te betrekken en met elkaar te laten interacteren.
Leren door te doen
Overheden zijn op deze terreinen al aan het experimenteren geweest. Een proces van leren waarbij ook fouten worden gemaakt, grote fouten zelfs. Vooral toen bleek dat algoritmes stigmatiserend kunnen zijn en discriminatie en ongelijkheid in de hand kunnen werken. Overzicht houden en doorgronden wat de algoritmes doen is hier de grote uitdaging. Het bepalen van specifieke doelen die eventueel geautomatiseerd kunnen worden evenzeer. Generatieve AI, zoals ChatGPT, helpt consumenten op weg als zij vragen hebben bij een dienstverlener. Zou de overheid daar geen gebruik van mogen maken?
Na diverse fouten is er een neiging bij overheden dan maar te stoppen met het inzetten van digitale middelen of het gebruik (voorlopig) te verbannen. Op zo’n moment gaat een belangrijke meerwaarde die digitalisering kan hebben verloren maar stopt ook het leren en het bouwen aan een organisatiecultuur en een mindset die erop gericht is om zo goed en gewetensvol maar ook zo efficiënt en slim mogelijk zijn taken uit te voeren.
Een realistisch tijdpad
Het is maar de vraag of het Musk zal lukken om twee biljoen te besparen, zowel financieel inhoudelijk als de manier waarop. De stoere alfamannetjestaal en de botte manier waarop Musk en Trump tekeergaan passen zeker niet bij de Nederlandse cultuur. Overheden zijn geen bedrijven. Maar om verder te komen – ook in de vastlopende zorg – is meer nodig dan de Nederlandse kaasschaaf. Het transformeren van de overheidsorganisaties, het grootschalig inzetten van AI, vragen om een nieuw denken en doen en processen opnieuw te ontwerpen. Het vraagt ook om lef en leiderschap.
Musk en Trump hebben laten zien niet bang te zijn om flink in te grijpen in hun bedrijven en de boel flink te verbouwen. Ze schuwen daarbij niet om ook scherven te maken: personeel dat huilend wegloopt. Het is dezelfde volhardendheid en vastberadenheid waarmee ze nieuwe terreinen hebben verkend waar nog niemand was geweest. Hun harde en botte leiderschapsstijl past niet goed bij onze Westeuropese en het risico bestaat ook dat ze onnodig zaken stuk maken. Bovendien gaan ze voorbij aan allerlei democratische waarden. Dat laat zien hoe belangrijk de uitvoering is wanneer digitale middelen worden ingezet.
Laten we met deze ‘lessen’ (hoe het wel kan en hoe het niet moet), op onze eigen, Nederlandse, manier gaan werken aan de transformatie van de overheid, of beter gezegd, het organiseren van publieke diensten, met voortdurend oog voor de maatschappelijke waarden en belangen en de kwetsbaren in onze samenleving.
Dit artikel werd (in een eerdere versie) gepubliceerd bij iBestuur. Afbeelding: sfeerimpressie van een ministerie voor een efficiëntere overheid (gegenereerd met AI via WordPress.com).
Ontdek meer van Wisdom of the crowd
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
