Kunnen chatbots een goed stemadvies geven?

Chatbots zijn in korte tijd razend populair geworden. Het lijkt wel alsof we er alles aan vragen en alsof ze ons met alles kunnen helpen. Dus ook met stemmen?

De verkiezingen komen eraan dus mag elke Nederlander zich weer gaan afvragen op welke partij hij moet stemmen. Het is een grote uitdaging om wegwijs te worden uit de vele verkiezingsprogramma’s en standpunten. Chatbots worden steeds vaker geraadpleegd voor advies over uiteenlopende onderwerpen. Kunnen ze ook een goed stemadvies geven?

Informatie of advies?

De populaire chatbots van dit moment, of beter gezegd de onderliggende generatieve artificial intelligence (GenAI) en large language models (LLM), kunnen de teksten van verkiezingsprogramma’s begrijpen, doorzoeken, samenvatten en vergelijken. Zo zouden ze snel een overzicht kunnen geven van de standpunten van partijen op onderwerpen die jij belangrijk vindt en laten zien waar verschillen en overeenkomsten zitten. Dit kan je helpen bij het maken van een keuze. Daarnaast kun je ze inhoudelijke vragen stellen. Hoe gerichter die vragen, hoe beter de antwoorden.

Vraag je echter om een advies op welke partij je moet stemmen dan begeef je je in een moeras: het is bij de huidige chatbots vaak ondoorzichtig hoe een advies precies tot stand komt. Bovendien is er voor een advies meer interpretatie nodig en een weging van informatie en achterliggende maatschappelijke waarden.

Welke informatiebronnen?

Een eerste vraag is welke informatiebronnen er worden gebruikt. Naast verkiezingsprogramma’s spelen ook uitlatingen in de media een rol, evenals het stemgedrag in de Tweede Kamer en onafhankelijke kritische informatie zoals journalistieke analyses. Deze informatie is niet zomaar vrij beschikbaar. Vervolgens is de vraag hoe je de verschillende bronnen weegt.

Chatbots kijken in de informatie die ze analyseren vooral naar de onderwerpen die genoemd worden en welke woorden en zinnen veel worden gebruikt. Door holle frasen heen prikken kunnen chatbots vooralsnog niet, laat staan een echte inschatting maken van hoe serieus een partij een bepaald vraagstuk dat ze benoemt echt wil aanpakken.

Alternatieve waarheden

Chatbots en ook zoekmachines worden steeds meer beïnvloed door informatie (en desinformatie) die actief en grootschalig wordt verspreid via websites en sociale media. Hiermee kan bijvoorbeeld positieve berichtgeving gecreëerd worden rondom de eigen politieke partij of negatieve over de tegenpartij. Ook inmenging van andere spelers en zelfs buitenlandse overheden is niet meer ondenkbaar.

De afgelopen twee Amerikaanse presidentsverkiezingen werden gekenmerkt door een strijd tussen ‘twee alternatieve waarheden’ die allebei even hard riepen om hun gelijk. Google gaf diverse malen aan dat het daardoor moeite had een goed onderscheid te maken tussen waarheid en nepnieuws. Alleen kijken naar de meeste of meest consistente informatie was niet meer voldoende. Dit risico speelt vooral als er slechts twee partijen zijn die harde campagne voeren.

Nepnieuws en deepfakes zijn bovendien niet meer weg te denken bij de verkiezingen. Het is een kwestie van tijd tot politieke partijen en kwaadwillenden doorkrijgen hoe ze chatbots effectief kunnen beïnvloeden.

Voor meerdere interpretaties vatbaar

Een test door BNR Nieuwsradio laat goed zien hoe chatbots interpreteren bij het geven van een advies. Medewerkers vroegen ChatGPT (OpenAI), Gemini (Google), CoPilot (Microsoft) en GROK (X) op welke partij ze moesten stemmen “als ik wil dat het goed gaat met Nederland”.

De chatbots gaven uiteenlopende adviezen en deden daarbij verschillende aannames. De een adviseerde vaak D66 vanwege “een progressief beleid op het gebied van klimaat, economie en sociale rechtvaardigheid en inzet op Europese samenwerking”. Een ander koos voor de VVD vanwege “de focus op welvaart, veiligheid, stabiliteit en gematigde hervormingen”. De groeiende populariteit van het CDA en de berichtgeving er omheen (degelijk, betrouwbaar, stabiel) zorgt ervoor dat de laatste weken ook het CDA vaker genoemd wordt. Zo kan een positieve of negatieve berichtgeving over partijen versterkt worden.

CoPilot van Microsoft weigert (daarom) een stemadvies te geven en ook de chatbot Claude is doorgaans een stuk terughoudender in het geven van adviezen. Dit is niet zonder risico: het kan ervoor zorgen dat mensen deze chatbots vaker links laten liggen.

Wie een beter stemadvies wil zal dus preciezer moeten aangeven wat hij belangrijk vindt en verstaat onder ‘goed voor het land’. Het risico bestaat dat de mooie verhalen van partijen in hun programma’s en stereotyperingen door tegenpartijen en in de media hun effect hebben op het advies, net zoals peilingen en berichtgeving bijvoorbeeld in talkshows ons als mens voortdurend beïnvloeden zonder dat we ons daaraan goed kunnen onttrekken.

Naar de mond praten

Verder moeten we ons goed realiseren dat chatbots niets liever doen dan ons behagen en ons naar de mond praten.

Om een goed advies te kunnen geven heeft de chatbot ook inzicht nodig in je persoonlijke voorkeuren. Hoe beter een chatbot je kent, bijvoorbeeld op basis van eerdere vragen en interacties, hoe beter hij kan inschatten welke partij bij je zou kunnen passen en waarom.

Chatbots proberen steeds meer profielen op te bouwen van hun gebruikers. Chatbots krijgen zo een steeds beter beeld van onze (latente) voorkeuren. Overigens zijn de huidige chatbots nog niet echt intelligent maar vooral gebaseerd op woordgebruik. Op de langere termijn worden ze naar verwachting steeds intelligenter.

Je zou zelfs chatbots kunnen trainen met vragen die inzicht geven in je visie op de wereld en je standpunt over bepaalde onderwerpen. Dit zou bijvoorbeeld kunnen met vragen die door wetenschappers zijn vastgesteld en het type vragen dat ook gebruikt wordt bij psychologische tests.

Kieswijzers

De in 2023 gelanceerde Kieswaizer (van het bedrijfje 9to5 Software) is zo’n poging. Op basis van tien open vragen werd een inschatting gemaakt van je persoonlijke voorkeuren en politieke standpunten. Deze werden vergeleken met de verkiezingsprogramma’s van politieke partijen. Op basis daarvan gaf de Kieswaizer de top drie politieke partijen die het dichtstbij je stonden. De Kieswaizer is nog ontwikkeling en vertoonde in 2023 nog regelmatig typische fouten die horen bij generatieve AI.

De eveneens in 2023 gelanceerde StemChat (van het adviesbureau Instituut voor Digitale Intelligentie), maakte gebruik van de chatbot Dante AI. Deze ging met je in gesprek om zo te komen tot een stemadvies. Het ligt in de verwachting dat beide kieswijzers ook in 2025 weer terugkomen met verbeterde versies.

Stemmen namens jou

Op basis van de waarden die een chatbot kan extraheren uit je antwoorden of keuzes, zou een chatbot zelfs namens je kunnen stemmen op bepaalde specifieke stellingen of standpunten. Een stap verder zou de chatbot namens jou kunnen stemmen bij verkiezingen, hoewel de uiteindelijke keuze voor één politieke partij, die het meest zou overeenkomen, discutabel blijft.

Het is de vraag wie een chatbot namens hem zou laten stemmen of een advies blindelings zou overnemen. De populaire reguliere stemwijzers en kieswijzers, zoals StemWijzer en KiesKompas, lijken vooral gebruikt te worden om een indruk te krijgen en een bevestiging van de eigen voorkeuren. Deze werken met dertig (gesloten) vragen of stellingen op basis waarvan politieke partijen zijn de onderscheiden.

Bij de uiteindelijke keuze voor een politieke partij en kandidaat spelen meer zaken een rol dan de inhoudelijks standpunten, zoals ook de politici en hun persoonlijkheid. Bovendien zal een partij vrijwel nooit op alle punten overeenkomen met al je voorkeuren. Op welke standpunten mag een partij afwijken om er toch op te kunnen stemmen? Allemaal vragen die een rol spelen bij de uiteindelijke keuze.

Kiezen is niet eenvoudig

Chatbots en kieswijzers passen goed bij een tijdgeest waarin we visies op de samenleving en moreel kompas reduceren tot een handvol keiharde starre antwoorden op vragen en stellingen, die geen antwoord geven op de duizenden andere vragen en geen rekening houden met de altijd veranderlijke toekomst. We eisen concrete oplossingen en harde beloftes, die eigenlijk niet waar te maken zijn.

Chatbots zijn net zomin als kieswijzers een snelle oplossing voor de lastige vraag wat je moet stemmen. Wel kunnen ze helpen in het verkrijgen van meer inzicht in de standpunten van partijen en de overeenkomsten en verschillen. Dit kan je helpen je mening aan te scherpen.

Kiezen en stemmen brengt een verantwoordelijkheid met zich mee. Het betekent dat je moeite moet doen. Door in gesprek te gaan met chatbots kun je tot verdere verdieping komen. Combineer dat met het volgen van debatten, kijk naar het stemgedrag, ga naar bijeenkomsten en informeer je over partijen. Vorm zo een mening en maak vervolgens een keuze. Dit mag net zo goed een partij en persoon zijn waar je het misschien maar half mee eens bent maar waar je (deze keer) het meest in gelooft. Voorlopig kan een chatbot die afweging niet voor je maken.

Afbeelding: screenshot van youtube-video van NPO3 over stemwijzers met een afbeelding van de ‘visuele kieswijzer’ van 9tot5 Media op X die politieke partijen (en de verschillen ertussen) vertaalt in afbeeldingen zoals type auto’s.
Dit artikel werd gepubliceerd bij Marketingfacts.